Dzieje Garnizonu Legionowo. Czas wojen i pokoju

Garnizon w Legionowie

O wyborze terenu pod przyszły garnizon w Jabłonnie (Legionowie) zdecydowało jego doskonałe położenie. Przede wszystkim było to bezpośrednie sąsiedztwo strategicznej linii Kolei Nadwiślańskiej oraz równie ważnej szosy - Traktu Kowieńskiego. Projektowany obóz wojskowy miał też znajdować się niemal pośrodku trójkąta twierdz: Modlina, Warszawy i Zegrza.

Po wykupie ziem od hrabiego Augusta Potockiego, około 1892 r. przystąpiono do wyrównania terenu, a następnie do stawiania pierwszych budynków koszarowych, w których znalazł zakwaterowanie batalion piechoty fortecznej przeznaczony dla twierdzy w Zegrzu. W 1892 r. liczba budynków koszarowych znacząco wzrosła, szczególnie po obu stronach Traktu Kowieńskiego (obecnej ulicy Zegrzyńskiej). Koszarowce budowane w tym okresie były drewniane. Nadzór architektoniczny nad budową sprawował znany architekt Wiktor Junosza Piotrowski. Gmachy z trwalszych materiałów zaczęto stawiać w latach 1897-1898, kiedy to przystąpiono do wznoszenia murowanych, jednopiętrowych budynków koszarowych w okolicach odgałęzienia linii kolejowej do Zegrza oraz przy obecnej ulicy Strużańskiej. W 1899 r. garnizon carski oficjalnie nazwano Obozem Feldmarszałka Hurki.

Najstarszą, drewnianą część zespołu koszarowego po obu stronach szosy zegrzyńskiej zajmowały pułki piechoty rosyjskiej. Przy linii kolejowej do Zegrza stacjonował batalion kolejowy, a przy szosie Strużańskiej pododdział balonowy.

W sierpniu 1915 r. garnizon został zajęty przez wojska niemieckie na ośrodek szkoleniowy dla starszych roczników rezerwistów. Po marcu 1918 r. utworzono w nim (oraz w Zegrzu) ośrodek kwarantannowy dla żołnierzy powracających z niewoli w Rosji.

Zajęcie koszar przez kompanię Polskiej Organizacji Wojskowej w listopadzie 1918 r. otworzyło przed garnizonem nowy, polski rozdział historii. W pierwszych miesiącach 1919 r. rozpoczęto tu odtwarzanie pułków Wojska Polskiego odwołujących się do etosu Legionów Polskich. Te wydarzenia stały się powodem do nadania nazwy Legionowo – początkowo koszarom, a potem całej miejscowości. Dobrze zachowane budynki garnizonu zostały przejęte przez specjalne oddziały Wojska Polskiego: kolejowe, saperskie i balonowe.

W okresie międzywojennym teren wokół koszar, w wyniku parcelacji ziemi po 1925 r., przechodził szybki proces urbanizacji. Garnizon stał się jednym z czynników miastotwórczych.

Od 13 września 1939 r. do 28 października 1944 r. Legionowo okupowały oddziały niemieckie. Społeczeństwo legionowskie podejmowało działalność konspiracyjną. Od 1 do 4 sierpnia 1944 r. oddziały I Rejonu „Marianowo-Brzozów” VII Obwodu „Obroża” Okręgu Warszawskiego AK toczyły walki z Niemcami w Legionowie i okolicach.

Okres powojenny przyniósł zakwaterowanie dowództwa i pododdziałów 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki (później 1. Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej).

Po 1945 r. najstarsze, drewniane budynki koszar stopniowo rozbierano. Budynki murowane w ostatnim ćwierćwieczu w większości wyremontowano na potrzeby cywilne. Kwaterujące w garnizonie pododdziały stopniowo przenoszono lub likwidowano. Ostatnia jednostka dywizji została zlikwidowana w 2012 r.

W 2013 r. podjęto decyzję o utworzeniu w legionowskich koszarach Narodowego Centrum Kryptologii.

Garnizon rosyjski 1892-1915

Przed wybuchem I wojny światowej w miejscu obecnego Legionowa była niewielka osada położona przy stacji Jabłonna Kolei Nadwiślańskiej. W pobliżu zabudowań kolejowych z 1877 r. funkcjonowała huta szkła oraz popularne letnisko zwane „Parkiem Gucin”. Obok nich istotnym czynnikiem miastotwórczym okazał się duży garnizon rosyjski, którego początki sięgają 1892 r.

Planowane utworzenie obozu wojskowego było związane z budową Warszawskiego Rejonu Fortecznego (WRF) składającego się z twierdz w Modlinie, Warszawie i Zegrzu. Obóz w Jabłonnie miał stanowić zaplecze dla tego rejonu.

Rosjanie wykupili przy stacji Jabłonna około 37 ha pod budowę koszar. W 1892 roku przystąpili do wznoszenia drewnianych parterowych budynków dla rezerwowych pułków piechoty: 192. Drohiczyńskiego i 193. Wawerskiego. Pięć lat później wybudowano murowane koszary w pobliżu wilii „Kozłówka” przeznaczone dla 4. Batalionu Kolejowego oraz ceglane koszarowce przy obecnej ulicy Strużańskiej - dla Oddziału Balonowego WRF. Wraz z magazynami zespół koszarowy liczył około 120 budynków. Kwaterowało w nim około 3 tys. żołnierzy. W marcu 1899 r. car Mikołaj II wydał rozporządzenie, na mocy którego koszarom w Jabłonnie nadano oficjalną nazwę „Obóz Feldmarszałka Hurki”.

Na początku wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 r. z Jabłonny odprawiono na Daleki Wschód sekcję kolejową oraz Syberyjską Kompanię Balonową. W czasie rewolucji 1905-1907 żołnierze garnizonu pełnili funkcje policyjno-porządkowe w Warszawie.

W 1910 r. w Obozie Hurki zaszły istotne zmiany będące efektem reform armii rosyjskiej. Rozwiązano dwa rezerwowe pułki piechoty, a w ich miejsce sprowadzono z Samary 8. Estlandzki Pułk Piechoty. W garnizonie nadal stacjonował 4. Batalion Kolejowy.

Po wybuchu I wojny światowej w 1914 r. garnizon stał się ważnym zapleczem mobilizacyjnym i sanitarnym. Spodziewano się, że ze względu na strategiczne położenie będzie on narażony na ataki nieprzyjaciela. Front niemiecko-rosyjski dotarł do Jabłonny dopiero latem 1915 r.

Legionowo i okolice w czasie I wojny światowej 1915-1918

Oddziały armii niemieckiej w pościgu za wycofującymi się Rosjanami zajęły tereny obecnego powiatu legionowskiego w pierwszych dniach sierpnia 1915 r. Przez kolejne trzy lata koszary w Jabłonnie (Legionowie) i Zegrzu były centralnym ośrodkiem wyszkolenia uzupełnień dla frontu wschodniego. Od grudnia 1915 r. do kwietnia 1918 r. stacjonowały tam cztery bataliony piechoty zapasowej Infanterie Ersatz Truppe Warschau. Po podpisaniu 3 marca 1918 r. traktatu pokojowego w Brześciu między Rosją a Niemcami realizowano wymianę jeńców wojennych. Do września 1918 r. koszary legionowskie i zegrzyńskie stały się obozami kwarantannowymi dla szeregowców armii niemieckiej, austro-węgierskiej, tureckiej i bułgarskiej powracających z rosyjskich obozów jenieckich.

Pobliskie koszary w Zegrzu Południowym i Beniaminowie (Białobrzegach) mają epizod związany z pobytem Legionów Polskich. Po zakończeniu walk na Wołyniu pułki legionowe zostały zgrupowane w rejonie Baranowicz, a pod koniec 1916 r. przetransportowane na tereny Królestwa Polskiego. Wówczas trafiła do Zegrza II Brygada pod dowództwem płk. Józefa Hallera. W maju 1917 r. w jej miejsce skierowano 5. Pułk Piechoty z III Brygady dowodzony przez ppłk. Michała Żymierskiego. 14 lipca 1917 r. pułk w całości odmówił złożenia przysięgi na wierność cesarzom niemieckiemu i austriackiemu, w wyniku czego szeregowych i podoficerów skierowano do obozu w Szczypiornie k. Kalisza, a oficerów do Beniaminowa (Białobrzegów). Obóz beniaminowski istniał do sierpnia 1918 r. Po internowaniu legionistów w Zegrzu utworzono obóz szkoleniowy Polskiej Siły Zbrojnej podporządkowanej Niemcom.

11 listopada 1918 r. około stuosobowa kompania złożona z członków Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) z Chotomowa, Krubina, Olszewnicy i Skrzeszewa dowodzona przez Polikarpa Wróblewskiego ps. „Wyrwa” zaatakowała koszary w Jabłonnie (Legionowie). W trakcie walki poległ Antoni Gawryszewski, a Józef Wójcik został ciężko ranny. Niemcy podpisali kapitulację i opuścili garnizon 14 listopada 1918 r.

Koszary zegrzyńskie zostały zajęte bez rozlewu krwi przez żołnierzy POW dowodzonych przez Eugeniusza Jurkowskiego ps. „Grabiński” 11 listopada 1918 r. Wkrótce potem ostatni żołnierze niemieccy z obozu kwarantannowego opuścili twierdzę Zegrze.

Na początku grudnia 1918 r. w garnizonie Legionowo utworzono z ochotników POW trzy bataliony regularnej armii polskiej. Koszary w Legionowie, ze względu na posiadanie wielu obiektów użytecznych dla wojska, stały się w krótkim czasie jedną z ważnych baz formującego się Wojska Polskiego.

Garnizon w Legionowie w latach 1918-1939

W styczniu 1919 r. w garnizonie Jabłonna utworzono Inspektorat Piechoty Legionów z myślą odtworzenia dawnych pułków legionowych. Garnizon znowu zapełnił się żołnierzami: dawnymi legionistami, rekrutami, ochotnikami. To wówczas dowodzący Inspektoratem gen. Bolesław Roja przyczynił się do nadania nazwy Legionowo, początkowo obejmującą tylko koszary.

W czasie wojny 1920 r. koszary stanowiły jeden z ważnych ośrodków szkoleniowych dla wojska wysyłanego do walki z bolszewikami. W Legionowie w czasie Bitwy Warszawskiej stacjonowała 10. Dywizja Piechoty pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego. Jej oddziały brały udział w walkach o Wólkę Radzymińską i Radzymin, które były przełomowe w obronie Warszawy.

Po zakończeniu działań wojennych w skład garnizonu weszło kilka specjalistycznych, ważnych dla obronności kraju jednostek wojskowych. Ulegały one na przestrzeni lat reorganizacjom i zmianom nazw. W latach 30. XX w. w centralnej części garnizonu mieściło się dowództwo i koszary 1. Dywizjonu Pociągów Pancernych, dla którego na terenie obecnego Osiedla Piaski wybudowano bocznice kolejowe i hangary. Teren między szosą zegrzyńską, torami kolejowymi, ulicami Strużańską i Wąską zajął 2. Batalion Balonowy oraz Wytwórnia Balonów i Spadochronów. To wówczas wojskowi piloci z Legionowa: por. Zbigniew Burzyński, kpt. Franciszek Hynek i por. Władysław Pomaski zdobywali laury w Międzynarodowych Zawodach Balonowych o Puchar Gordona Bennetta (1933, 1934, 1935). 2. Batalion miał swój poligon i port balonowy na terenie obecnego Osiedla Piaski. Ceglane budynki koszar w pobliżu willi „Kozłówka” zajęli saperzy 2. Batalionu Mostów Kolejowych (wcześniej 2. Pułku Saperów Kolejowych). Jednostka miała swoje tereny ćwiczebne sąsiadujące z poligonem 2. Batalionu Balonowego.

Garnizon legionowski, liczący ok. 3 tys. żołnierzy, w latach 30. XX wieku tętnił życiem. W tym czasie w sąsiedztwie koszar rozwijało się dynamicznie miasto. Wielu polskich oficerów służących w garnizonie osiedlało się na stałe w Legionowie i budowało tu domy.

Okupacja niemiecka 1939-1944

Po ataku 1 września 1939 r. wojska niemieckie stopniowo zbliżały się do Warszawy. W walce z najeźdźcą wzięły udział jednostki wojskowe stacjonujące w Legionowie. Swój szczególny udział miały legionowskie pociągi pancerne: nr 11 „Danuta”, nr 12 „Poznańczyk”, nr 13 „Generał Sosnkowski”, nr 14 „Paderewski” i nr 15 „Śmierć”. Zmobilizowano także saperów z 2. Batalionu Mostów Kolejowych. Balony zaporowe z 2. Batalionu Balonowego wykorzystano w obronie przeciwlotniczej Warszawy.

W drugim tygodniu września Legionowo znalazło się w strefie działań wojennych. W mieście organizowano szpitale polowe. Wojska niemieckie zaczęły wkraczać do Legionowa i zajmować koszary 13 września.

Na terenie obecnego Centrum Szkolenia Policji zorganizowano szpitale dla jeńców polskich rannych w obronie Modlina, a później dla żołnierzy niemieckich. W latach 1943-1944 funkcjonował tu szpital Bułgarskiego Czerwonego Krzyża.

Po ataku Niemiec na Związek Radziecki zespół koszarowy w Legionowie stał się dla niemieckiego dowództwa zapleczem frontu wschodniego. Tu założono ośrodek szkoleniowy Legionu Turkiestańskiego, Bazę Kierownictwa Transportu Kołowego „Stralo” oraz Wojskowe Warsztaty Remontu Samochodów. Legionowo stało się ośrodkiem wojskowym silnie wzmacniającym okupacyjny aparat represji.

Od początku okupacji Niemcy stosowali terror wobec legionowian. 26 lutego 1940 r. wymordowali w Palmirach 191 mieszkańców Legionowa i okolic. Wśród rozstrzelanych znalazła się elita ówczesnego Legionowa, m.in. wójt Mikołaj Bożym.

Społeczeństwo legionowskie podjęło próby organizowania działalności konspiracyjnej. Od początku okupacji powstawały pododdziały różnych organizacji walczących z Niemcami, m.in. Armii Krajowej. W tym okresie prowadzono także tajne nauczanie w Szkole Handlowej w Legionowie.

W 1944 r. w warunkach zbliżającego się frontu sowiecko-niemieckiego wybuchło Powstanie Warszawskie. Od 1 do 4 sierpnia oddziały I Rejonu „Marianowo-Brzozów” VII Obwodu „Obroża” Okręgu Warszawskiego AK toczyły walki z Niemcami w rejonie Legionowa, Chotomowa, Zegrza i Lasów Nieporęckich. Ponadto kilkunastu legionowian uczestniczyło w walkach powstańczych w Warszawie w składzie Batalionu „Parasol”.

28 października 1944 r. do Legionowa wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, a do Jabłonny oddziały Wojska Polskiego.

Walki o Legionowo i okolice 1944-1945

1. Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki związana była z Legionowem i okolicami już od października 1944 r. Kościuszkowcy walczyli wówczas o Żerań, Tarchomin, Henryków, Buchnik, Jabłonnę i doszli do przedmieścia Legionowa w okolicy ul. Sobieskiego, zdobywając samodzielnie te miejscowości do 28 października 1944 r. Ta słynna jednostka Wojska Polskiego poniosła w czasie walk ciężkie straty, zwłaszcza w bitwie o Jabłonnę. Walka o Buchnik i Jabłonnę 27 października omal nie zakończyła się klęską Polaków. Z trudem udało się tego dnia powstrzymać kontratak niemieckich czołgów. Dzień później Niemcy wycofali się w kierunku Chotomowa, zaminowując uprzednio wiele obiektów i dróg. Kilkunastu oficerów dywizji straciło życie lub zostało rannych nocą z 30 na 31 października w wyniku wysadzenia w powietrze rozmieszczonych przez Niemców min z czasowymi zapalnikami. W kolejnych tygodniach saperzy polscy musieli zlokalizować i rozbroić setki min i innych ładunków wybuchowych na terenie Jabłonny i Legionowa.

Do czasu ofensywy styczniowej 1945 r. prowadzono zacięte walki pozycyjne na linii frontu wokół Chotomowa. W walkach na tym terenie zginęło ok. 50 żołnierzy dywizji kościuszkowskiej, a ok. 200 zostało rannych. Kilkumiesięczne starcia doprowadziły do silnych zniszczeń wymienionych miejscowości.

Polegli w walce o Warszawę oraz Jabłonnę i Legionowo spoczywają na cmentarzu wojskowym na warszawskich Powązkach oraz w Marysinie Wawerskim w Warszawie. Tytuł „Warszawska” nadany został 1. Dywizji Piechoty 15 września 1945 r. rozkazem nr 206 Naczelnego Wodza i był związany z walkami dywizji o warszawską Pragę.

Garnizon po drugiej wojnie światowej

Po zakończeniu II wojny światowej do Legionowa zaczęli wracać wysiedleni mieszkańcy, więźniowie obozów i robotnicy przymusowi. Trwało także rozminowywanie miasta przez 39. Batalion Saperów.

W 1945 r. do legionowskich koszar weszła 1. Warszawska Brygada Pancerna (od listopada 1945 r. zmniejszona do pułku i w 1946 r. przeniesiona do Modlina) oraz 2. Szkolny Pułk Samochodowy (w 1946 r. przeniesiony do Chełmna). W 1945 r. do Legionowa trafiła także pierwsza jednostka ze składu 1. Warszawskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki – 1. Batalion Saperów (w 1977 r. przeniesiony do Pułtuska), tym samym rozpoczynając długoletnią więź miasta z dywizją.

Od 1946 do 1947 r., tuż przed likwidacją, mieściło się w Legionowie dowództwo 1. Warszawskiej Brygady Kawalerii, szwadron łączności i szwadron saperów.

W 1947 r. do miasta przybyło dowództwo 1. Warszawskiej Dywizji Piechoty (od 1956 r. 1. Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej) wraz z 1. Berlińskim Batalionem Łączności (potem 1. Legionowski Batalion Dowodzenia). W tym samym roku powstała także Parafia Garnizonowa pw. św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny, z kościołem przy dzisiejszej ulicy Piłsudskiego, wybudowanym przez ks. płk. Jana Mrugacza.

W latach czterdziestych, pięćdziesiątych i sześćdziesiątych przez legionowskie koszary przewinęły się jednostki artylerii przeciwpancernej, rakietowej i przeciwlotniczej, transportowe, remontowe oraz w latach 1956-1957 – 1. Praski Pułk Zmechanizowany.

W 1970 r. utworzono 1. Legionowski Batalion Zaopatrzenia, a w 1978 r. w Legionowie zaczął działać 53. Batalion Medyczny ze szpitalem (później 1. Batalion Medyczny).

W 2011 r. 1. Warszawską Dywizję Zmechanizowaną rozformowano. Likwidacji uległo mieszczące się w Legionowie dowództwo dywizji i 1. Legionowski Batalion Dowodzenia. Po rozwiązaniu dywizji jeszcze przez rok pozostał w koszarach 1. Legionowski Batalion Zaopatrzenia im. płk. Juliana Sielewicza, który przyporządkowano 2. Regionalnej Bazie Logistycznej w Rembertowie.

19 maja 2012 r. odbyła się uroczystość pożegnania sztandaru tego batalionu. W tym samym dniu miało miejsce uroczyste otwarcie Filii „Piaski” Muzeum Historycznego w Legionowie, placówki nastawionej na prezentowanie militarnych dziejów miasta i kultywowanie wojskowych tradycji Legionowa.

W 2013 r. minister obrony narodowej zdecydował o utworzeniu w legionowskich koszarach Narodowego Centrum Kryptologii.

Dzieje budynku

Byłe Kasyno Oficerskie wchodziło dawniej w skład drewniano-murowanego zespołu koszar carskich, wybudowanego pod nadzorem architektonicznym Wiktora Junoszy-Piotrowskiego. Obiekt z uwagi na to, że pełnił funkcję reprezentacyjną, posiadał bogatszy wystrój architektoniczny w odróżnieniu od prostych budynków żołnierskich. Datę jego powstania określa się na 1892 r. Obecnie jest to jedyny, zachowany drewniany obiekt koszarowy z dawnego Obozu Feldmarszałka Hurki.

Na przełomie 1915 i 1916 r. w budynku stacjonowało dowództwo zgrupowania niemieckiej piechoty zapasowej Infanterie Ersatz Truppe Warschau. W okresie międzywojennym początkowo mieściło się w nim kasyno oficerskie 2. Batalionu Balonowego, a od 1932 r. funkcjonowało Garnizonowe Kasyno Oficerskie. Było to miejsce obchodzenia uroczystości państwowych i garnizonowych oraz życia towarzyskiego. Chętnie spotykali się tu piloci balonowi.

Po 1945 r. budynek tylko pobieżnie remontowano. Podlegał trwającemu kilka dziesięcioleci intensywnemu użytkowaniu, służąc m.in. jako sklep Wojskowego Przedsiębiorstwa Handlowego. Starania władz miejskich i Towarzystwa Przyjaciół Legionowa doprowadziły do wpisania go 16 grudnia 1999 r. do rejestru zabytków województwa mazowieckiego pod numerem A-26, jako dobro kultury.

Przez kolejną dekadę zabytek podlegał dalszej degradacji technicznej i celowym dewastacjom. Próbowano go zabezpieczyć, zabijając otwory okienne i drzwiowe deskami, owijając ceglaną strukturę kominów specjalną folią i kładąc prowizoryczny dach. Sytuacja zmieniła się w 2011 r., kiedy to dzięki dotacjom unijnym przystąpiono do rekonstrukcji budynku połączonej z przemieszczeniem go z pierwotnego miejsca przy linii kolejowej w pobliżu obecnego wiaduktu – na Osiedle Piaski. W 2012 r. znalazła w nim siedzibę filia Muzeum Historycznego w Legionowie.

Wolnostojący budynek byłego Kasyna Oficerskiego wzniesiony został na rzucie prostokąta o dłuższym boku ponad 24 m i krótszym niemal 13 m, ma wysokość nieco ponad 7 m, jedną kondygnację nadziemną i nieużytkowe poddasze. Fundamenty posadowione są na ławie betonowej licowanej czerwoną (w nawiązaniu do pierwowzoru) cegłą. Podłogę wykonano z desek położonych na legarach, ściany wewnętrzne posiadają tynk kładziony na drewnianych listwach. Ściany zewnętrzne wykonane są z bali i oszalowane deskami. Detal architektoniczny elewacji nawiązuje do rosyjskiej, drewnianej architektury ludowej: przestrzennie zamontowane artystycznie wycinane nadokienniki, skromniejszy detal podokienny, listwy okalające otwory okienne oraz boazeria narożna. Dach czterospadowy kryty jest blachą, posiada kominy wykonane z czerwonej cegły klinkierowej, ozdobione gzymsem i fryzem oraz półokrągłe okienka na dachu, tzw. wole oczy.

Wirtualne spacery przygotowane przez:
Reddog Systems (strona internetowa)
Aleksandra Wysokińska (zdjęcia sferyczne)