Zegrze. Zapomniane miasto nad Narwią

Zanim powstało Zegrze

Zegrze położone jest nad Jeziorem Zegrzyńskim na obszarze Kotliny Warszawskiej. Współczesnym mieszkańcom województwa mazowieckiego nazwa ta z całą pewnością kojarzy się z weekendowym wypoczynkiem nad brzegiem jeziora i sportami wodnymi. Jednak historia tego miejsca sięga daleko w przeszłość, a jego atrakcyjne położenie na wysokim, prawym brzegu Narwi od stuleci było wielkim atutem tej miejscowości.

Badania źródłoznawcze i archeologiczne wskazują, że dzisiejsze Zegrze, należące do ziemi zakroczymskiej, mogło istnieć już w XII w. Na takie datowanie wskazują m.in. wyniki wykopaliskowych badań archeologicznych prowadzonych w 2017 r. na terenie dawnego cmentarza parafialnego. Podczas realizacji prac odkryto 170 grobów szkieletowych. Cmentarz położony w tym miejscu funkcjonował najprawdopodobniej do połowy XIX w.

Dzięki badaniom archeologicznym na Mazowszu możemy domniemywać, że ziemie położone między środkową Wisłą a dolnym biegiem Narwi i Bugu, stanowiły region najstarszego osadnictwa wczesnośredniowiecznego na Mazowszu. Jego ślady zarejestrowano m.in. w Nieporęcie, Warszawie-Płudach i Wieliszewie. W Nieporęcie odkryto grób ciałopalny, gdzie jako popielnicę użyto glinianego naczynia, ręcznie lepionego, zaliczanego to typu „praskiego”. Wskazuje to na czas wytworzenia go w VI–VII w. Zaś na stanowisku Wieliszew XII znaleziono pozostałości osady. Ciekawostką jest to, że w tym czasie do zakładania osad wybierano miejsca nisko położone, obficie nawodnione i zawierające lekkie gleby. Analogiczne uwarunkowania geograficzne badacze dostrzegają w przypadku osadnictwa wczesnosłowiańskiego w strefie naddunajskiej w VI–VII w.

Od 2. poł. VII w. i w VIII w. nastąpił na Mazowszu wyraźny przyrost osadnictwa. Mimo to wydaje się, że aż do końca X w. nad środkową Wisłą nie istniały jednolite, zwarte struktury osadnicze. Do końca IX w. ludność zamieszkiwała przede wszystkim osady otwarte z domami o konstrukcji zrębowej. Dopiero w X i XI w. zaczęto w budownictwie wykorzystywać konstrukcje słupowe.

Do końca X w. na Mazowszu dominowało ciałopalenie. Dla badaczy zajmujących się analizą tego okresu nie jest do końca jasne, kiedy wprowadzono obrządek szkieletowy. Ta zmiana, niewątpliwe związane była z przyjęciem chrześcijaństwa, które nastąpiło wraz z włączeniem Mazowsza do państwa Piastów. Wydarzenie to mogło mieć miejsce w połowie lub końcu X stulecia. Wraz z pierwszymi parafiami zakładano pierwsze cmentarze przykościelne. W przypadku Zegrza mogło to nastąpić już w XII–XIII w., na co może wskazywać odkryty w jednym z grobów brązowy kabłączek skroniowy. Cmentarzysko średniowieczne, z przełomu XI-XII w, odkryte zostało także w Nieporęcie. Badania na tym, do dziś nieposiadającym pewnej lokalizacji stanowisku, prowadzony były w latach 1918-1920 i w 1935 r. W trakcie tych prac odkryto 17 grobów, wyposażonych m.in. fragmenty naczyń glinianych; broń – czekany i groty strzał; fragmenty wiader – uchwyty i kabłąki; brązowe i srebrne ozdoby – pierścienie, kabłączki skroniowe, paciorki oraz monetę wybitą za czasów panowania Władysława I Hermana (1080-1102). Niektóre ze znalezisk tj. srebrna zausznica ozdobiona paciorkami z guzkami, brązowe wyobrażenie ptaka, paciorki wykonane z masy szklanej, zdobione białą i żółtą inkrustacją, mogą wskazywać na utrzymywaniu przez ludność miejscową kontaktów ze skandynawskimi osadnikami na Rusi.

Inny kierunek kontaktów, odzwierciedlają przedmioty odkryte na grodzisku w Serocku, funkcjonującym od XI do XIII w. Z tego miejsca pochodzą dwie zapinki – zoomorficzna i podkowiasta, które można uznać za zabytki bałtyjskie. Rolę Serocka, położonego na ważnym szlaku, podkreśla znalezisko dirhema arabskiego. Został on pozbawiony funkcji monetarnej poprzez wykonanie otworku, służącego do zawieszenia.

Patronat honorowy:
Prezydent Miasta Legionowo

Opracowanie tekstów:
Rafał Degiel
Wawrzyniec Orliński
dr Magdalena Woińska

Konsultacje Naukowe:
dr Anna Salina
dr Sławomir Jakubczak

Współpraca:
Katarzyna Ziułkowska-Karnicka

Konserwacja Zabytków:
Władysław Weker

Projekt wystawy:
Ewelina Wawrzusiszyn

Grafika:
Paulina Gajda-Deszczka

Archiwalia:
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
Archiwum Diecezjalne w Płocku

Zdjęcia:
Wawrzyniec Orliński
Lubow Szlihta
Dr Magdalena Woińska

Zabytki ze zbiorów:
Muzeum Historycznego w Legionowie
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
Skansen Kuligów

Partnerzy:
Archeo-Invest
Urząd Miasta i Gmina Serock

Zarys dziejów Zegrza

Nazwa

Obecna nazwa Zegrze ma rodowód dziewiętnastowieczny. W średniowieczu używano nazwy Zgierz, a wobec nieustalonej jeszcze ostatecznie pisowni używano różnych form zapisu, np.: Siger, Szgerz, Sgyers, Sgyerzs, Zgyerz, Zgierz. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1237 r., kiedy nazwa ta pojawiła się w dyplomie pergaminowym sporządzonym w Pułtusku. Jako świadek spisania aktu został w nim wymieniony Olricus de Siger (Ulryk ze Zgierza). W 1349 r. w dokumencie sporządzonym przez kancelarię książęcą po raz pierwszy wskazano geograficzne położenie miejscowości: Zgersz que jacet ultra Zakroczim super fluvium dictum Narew (Zgierz, który leży za Zakroczymiem nad rzeką zwaną Narew). W księgach metrykalnych od 1719 do 1825 r. używano nazwy Zegrz. Około 1830 r. zaczyna występować forma Zegrze.

Istnieje kilka objaśnień językowych samej nazwy miejscowości, która przez stulecia ewoluowała. Może ona pochodzić od rdzenia wyrazów takich jak grzać, gorzeć, ugór, żar i pierwotnie oznaczała miejsce zgorzałe, wypalone. Kolejna interpretacja sugeruje, że nazwa ta odnosi się do brodu lub miejsca usytuowanego nad przeprawą lub zboczem, pochyłością.

Zarys dziejów Zegrza

Historia

Zegrze powstało na przecięciu dwóch ważnych szlaków handlowych: wodnego na Narwi i Bugu łączącego Mazowsze z Rusią i Litwą oraz tzw. starej drogi wojennej łączącej Warszawę z Prusami. Do XIV w. stanowiło własność książąt mazowieckich. W 1349 r. ks. Bolesław III przekazał Zegrze swojej matce Elżbiecie Giedyminowiczównie. Przed 1377 r. włości zegrzyńskie zostały nadane Sasinowi ze Smarzewa h. Prawdzic, marszałkowi dworu książęcego. Prawdopodobnie w tym czasie istniała już w Zegrzu fortalicja (gródek, kasztel lub niewielki zamek). Sasin był postacią nietuzinkową, znał doskonale kulturę zachodnioeuropejską i obyczaj rycerski. Jego synowie nosili imiona bohaterów „Pieśni o Rolandzie” – Rolanda i Turpina. W 1396 r. Sasin i Roland wzięli udział w wyprawie krzyżowej Zygmunta Luksemburskiego przeciw Turcji i obaj zginęli w bitwie pod Nikopolis.

W chwili śmierci Sasina w 1396 r. dobra zegrzyńskie obejmowały Zgierz (Zegrze), Izdbicę (Izbicę), Niechronkę (Jachrankę), Skubiankę, Wyki oraz rozległe lasy na północ od nich. Posiadłości te odziedziczyły po Sasinie jego dzieci i wnuki. Helena z Sąchocina h. Rogala (wnuczka Sasina) ok. 1430 r. swoją część dóbr wniosła w wianie Jerzemu Strumille h. Dąbrowa, rycerzowi wielkiego księcia Witolda. Strumiłło spłacił krewnych żony i został właścicielem całości majątku – jednego z największych na Mazowszu.

W 1424 r. odnotowujemy pierwszy znany dokument, w którym Zegrze zostało określone miastem masztho Sgyerzs. W 1434 r. civitatis Szgerz, 1505 r. Sgyerz opidum, 1532 r. in oppido Sgyerz. W spisach podatkowych z 2. poł. XVI w. określane było jednak jako wieś. Mimo to pamięć o miejskich tradycjach przetrwała dosyć długo, gdyż jeszcze w 1781 r. pisano: w Zegrzu (miasteczko przedtym zwanym). Prawdopodobnie Zegrze należy zaliczyć do nieudanych lokacji.

Po śmierci Strumiłły majątek ponownie podzielono między kilku właścicieli. Stan ten trwał do XVII w,. kiedy dobra zegrzyńskie zaczęli scalać Krasińscy. Zegrze stało się główną siedzibą linii obozińskiej tego rodu, dla której w XVIII w. którzy wybudowano tu pałac. W 1775 r. na zaproszenie oboźnego w Zegrzu gościł król Stanisław August Poniatowski.

W 1809 r. podczas wojny polsko-austriackiej Zegrze było kwaterą główną ks. Józefa Poniatowskiego w czasie koncentracji wojsk polskich przed zwycięską bitwą pod Grochowem.

Ostatnią dziedziczką Zegrza z rodu Krasińskich była Jadwiga z Krasińskich ks. Radziwiłłowa(1842–1913), która w 1862 r. w Rzymie zaślubiła Michała ks. Radziwiłła. Kres istnieniu Zegrza w jego pierwotnej postaci przyniosło rozpoczęcie w 1890 r. przez Rosjan budowy twierdzy.

Parafia Zegrzyńska

Kościół w Zegrzu powstał z fundacji książąt mazowieckich przed XIV w. Nie jest znany akt erekcyjny kościoła lub parafii zegrzyńskiej. Pierwsza jednoznaczna wzmianka pisana o istnieniu tutaj świątyni i parafii pochodzi z 1367 r. W 1530 r. w Zegrzu pracował pleban, dwóch wikariuszy i jeden minister, a od 1532 r. również altarysta. Obecność ministra wśród księży świadczy o tym, że w pierwszej połowie XVI w. istniała w Zegrzu szkoła parafialna.

Ks. Marcin Kiełpiński wystawił kościół murowany wyświęcony w 1598 r. przez bpa płockiego Wojciecha Baranowskiego. W latach 1757–1758 wybudowano nowy kościół murowany pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego i św. Barbary, ufundowany przez Antoniego i Barbarę Krasińskich, a konsekrowany przez Marcina Załuskiego.

Przy kościele działały dwa bractwa skupiające osoby świeckie. Bractwo Najświętszej Maryi Panny Łaskawej założone w 1752 r. przez ks. Mikołaja Małachowskiego oraz Bractwo Miłosierdzia wprowadzone w 1779 r. przez ks. Fabiana Daniłowskiego.

Pod koniec lat 20. XIX w. proboszcz zegrzyński wyremontował na własny koszt dom przeznaczony do rozbiórki i urządził w nim szkołę dla młodzieży wiejskiej.

W dniach powstania listopadowego na początku 1831 r. kościół oraz groby zostały obrabowane przez żołnierzy rosyjskich.

W 1890 r. kościół w Zegrzu sprzedano władzom carskim, które właśnie zaczęły budowę twierdzy zegrzyńskiej. Te zamieniły go na cerkiew prawosławną.

Przeprawa i komora celna

8 czerwca 1377 r. Sasin ze Smarzewa otrzymał od ks. Janusza I Starszego prawo pobierania cła wodnego na Narwi. W 1446 r. prawo przewozu przez Narew w Zegrzu uzyskał od ks. Bolesława IV Jerzy Strumiłło.

W latach 1764–1765 działała w Serocku królewska komora celna, której ekspozytura znajdowała się w Zegrzu. Jej zadaniem było ściąganie cła generalnego.

Właściciele dóbr zegrzyńskich co roku puszczali przeprawę w dzierżawę. Kontrakty zapewniały utrzymanie czterem przewoźnikom wraz z rodzinami oraz pisarzowi.

W latach 1816 i 1817 władze Królestwa wzywały Józefa hr. Krasińskiego do wybudowania z własnych pieniędzy stałego mostu na palach pod Zegrzem. Krasiński odmówił, gdyż koszty budowy były większe niż spodziewany zysk. W 1818 r. strona rządowa wybudowała za 160 tys. zł most w miejscu dawnego przewozu. Józef Krasiński wycenił swoje straty z tego tytułu na ok. 6–7 tys. zł rocznie.

Podczas powstania listopadowego wycofujący się Polacy spalili most w maju 1831 r. W 1897 r. zakończono budowę nowoczesnego mostu stalowego projektu inż. Mieczysława Marszewskiego.

Badania archeologiczne na cmentarzu parafialnym w Zegrzu

Wykopaliskowe, ratownicze badania archeologiczne na terenie dawnego cmentarza parafialnego w Zegrzu prowadzono w 2017 r. Łącznie przebadano 152 m2, co stanowi ok. 10–15% powierzchni cmentarza.

W założonych wykopach, poniżej warstwy niwelacyjnej zalegała warstwa użytkowa cmentarza. Miała ona jednorodny kolor szary i miąższość sięgającą 1,5 m. W jej górnej części występowały liczne kości ludzkie w układzie nieanatomicznym. Dopiero poniżej można było dostrzec zarysy jam grobowych pojedynczych i zbiorowych z zachowanym układem szkieletów. Tylko w kilku przypadkach zarejestrowano ślady trumien. Szkielety położone były w dwóch kierunkach – wzdłuż osi wschód-zachód z głową zwróconą w stronę wschodnią lub wzdłuż osi północ-południe z głową ułożoną w kierunku południowym. Łącznie udało się wyróżnić ok. 170 pochówków oraz znaczną liczbę kości z warstwy użytkowej cmentarza. W zależności od miejsca zadokumentowano od dwóch do pięciu poziomów grobów. Po sporządzeniu dokumentacji odkryte szczątki ludzkie zabezpieczono przekazano do badań antropologicznych. Po ich przeprowadzeniu zgodnie z decyzją Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie szczątki ludzkie zostały powtórnie pochowane na cmentarzu parafialnym w Woli Kiełbińskiej (cmentarz parafii Zegrze).

Chronologia obiektów sepulkralnych zamyka się w przedziale od XIII do XIX w. Jednak największa liczba grobów pochodzi z XVII i XVIII w. Najstarszy odkryty na cmentarzu pochówek, datowany na 2. poł. XIII w., ułożony był wzdłuż osi wschód-zachód. Do najpóźniejszych pochówków zaliczyć możemy grób męski zawierający dobrze zachowany, prawosławny ołtarzyk podróżny z połowy XIX w.

W warstwie użytkowej cmentarza i w przestrzeni pomiędzy grobami występowały liczne fragmenty naczyń glinianych. Niektóre z nich można datować na XI–XII w. Wskazuje to na fakt, że cmentarz założono na miejscu, gdzie wcześniej w średniowieczu funkcjonowała osada.

Po pewnym czasie, zapewne w XVII w., cmentarz stał się zbyt mały, więc jego teren powiększono. Potwierdzają to obiekty osadnicze odkryte w południowej części cmentarza. Były to tzw. jamy śmietniskowe, które oprócz ceramiki z XVI w. zawierały kości zwierzęce, rybie łuski i muszle małży.

Wśród zebranej ceramiki natrafiono na kilka fragmentów ręcznie lepionych naczyń. Pochodzą one z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Część z nich należy również wiązać z osadnictwem tzw. kultury przeworskiej. Ponadto odkryto nieliczne wyroby krzemienne świadczące o zamieszkiwaniu tego terenu już w czasach neolitu.

Niezwykle interesujące okazały się, zarejestrowane w części północnej badanego obszaru, pozostałości fundamentu zbudowanego z kamieni polnych nie łączonych żadną zaprawą ani gliną. Archeolodzy uchwycili narożnik konstrukcji, która z pewnością kontynuuje się w stronę północną i wschodnią. Na obecnym etapie badań można przyjąć roboczą hipotezę, że odsłonięto pozostałości najstarszego, średniowiecznego kościoła, który swoją metryką sięgać może XII w. Byłby to zatem najstarszy ślad budownictwa sakralnego w tej części Mazowsza. W odległości ok. 1 metra od fundamentu, po jego zewnętrznej części, odkryto najstarszy na cmentarzysku pochówek – grób kobiecy, zawierający w swoim inwentarzu kabłączek skroniowy. Fundament od strony zachodniej został częściowy zniszczony przez późniejszy chronologicznie pochówek. Bezpośrednio na nim odnaleziono grób zawierający boratynkę litewską z 1666 r. Znalezisko to dowodzi, iż fundament kamienny jest wcześniejszy niż połowa XVII w. i prawdopodobnie należy go wiązać z pierwszym kościołem erygowanym w XII lub XIII w.

Mieszkańcy Zegrza

Charakterystyczne dla tradycji chrześcijańskiej, poparte wieloma dziełami liturgicznymi i tradycją, było zakładanie cmentarzy przy kościołach. Miejsca te, uświęcone rytem konsekracji, locus religiosus, służyły do chowania chrześcijan. Wytyczne w tym zakresie mówiły o przestrzeni nie większej niż 30 kroków od kościoła lub wewnątrz przestrzeni zakreślonej przez biskupa podczas konsekracji kościoła. Zwyczaj ten funkcjonował w tradycji chrześcijańskiej od IV w. i związanych był z kultem świętych i chęcią grzebania zmarłych ad sanctos – możliwie blisko grobów świętych. Zalecenia liturgiczne dotyczyły również sposobu składania zmarłych do grobów. I tak zmarłych należało chować zawiniętych w całun, z głową skierowaną na zachód a stopami na wschód. Dopuszczało się też chowanie do jednego grobu zmarłych małżonków i rodziców.

Na dawnym cmentarzu parafialnym w Zegrzu zarejestrowano przede wszystkim pochówki pojedyncze. Znaleziono jednak kilka podwójnych. W tym przypadku należy podejrzewać, że stanowiły one groby rodzinne. Wielowiekowe użytkowanie cmentarza spowodowało zaburzenia pierwotnego układu i orientacji grobów. Część pochówków, zgodnie z przyjętymi zwyczajami zorientowana była na osi wschód–zachód z głową na zachód. Jednak równie liczna grupa położona została z głowami na wschód, na osi północ–południe z głową na południe, rzadziej na północ. Pomimo wyraźnych zakazów liturgicznych zanotowano na cmentarzysku liczne przykłady wyposażania zmarłych w różne przedmioty. Zmarłym towarzyszyły często elementy stroju lub biżuterii, takie jak pierścionki i obrączki wykonane ze stopów miedzi, guziki, kolie złożone ze szklanych paciorków, ozdoby głowy (kabłączki skroniowe), przedmioty codziennego użytku lub świadczące o wykonywanym przez zmarłego zawodzie (nożyki, osełki, monety). Najczęstszymi jednak obiektami znajdowanymi przy zmarłych były przedmioty związane z kultem, czyli tzw. dewocjonalia. Najliczniejsze to krzyżyki i medaliki. Zdarzały się również różańce, a do wyjątkowych należały ołtarzyki podróżne z brązu.

Większość starszych pochówków to groby, do których złożono zmarłych w całunach, bez trumny. Zwyczaj chowania zmarłych w trumnach pojawia się w Zegrzu dopiero od XVII w. Czasami jedynymi zachowanymi śladami świadczącymi o użyciu trumny były gwoździe używane do jej zbicia.

Badania archeologiczne na terenie dawnego cmentarza parafialnego w Zegrzu objęły obszar 152 m2, co stanowi prawdopodobnie ok. 10–15% całości. Ustalenie pełnej liczby odkrytych podczas wykopalisk osobników nie jest proste. Problem z określeniem pełnej liczby szczątków wynika z faktu, że tylko część z nich zarejestrowano w ułożeniu anatomicznym. Były to głównie szkielety położone niżej. Te odkryte wyżej z reguły były niekompletne lub przemieszane. Wielokrotnie natrafiono również na pochówki zniszczone przez groby późniejsze. W trakcie prowadzenie badań pozyskano dużą ilość tzw. luźnych kości, zalegających w warstwie użytkowej cmentarza. O trudnościach związanych z wyróżnieniem poszczególnych pochówków świadczy chociażby miąższość warstwy cmentarzyskowej sięgająca niekiedy do 1,5 metra. Warstwa ta miała intensywnie szare zabarwienie, uniemożliwiające rozróżnienie poszczególnych jam grobowych. Szczegółowa analiza antropologiczna pozwoliła na określenie kości należących w sumie do 495 osób. Wziąwszy pod uwagę wszystkie czynniki związane z możliwością występowania przypadkowych domieszek oraz kości uniemożliwiających identyfikację grup wiekowych i płci oraz zły stan zachowania części kości, przyjęto realną liczbę 280 osób. Należy jednak pamiętać, że jest to liczba przybliżona.

Z przeprowadzonej analizy antropologicznej pozyskano dużo informacji dających wyobrażenie o populacji zamieszkującej Zegrze. Wynika z niej, że spośród wszystkich szczątków udało się określić płeć w stosunku do 63%, z czego 30% to mężczyźni a 33% to kobiety. Oznaczono także skategoryzowane grupy wiekowe. Pochówki dzieci stanowiły łącznie 18% populacji, młodzieży do 22. roku życia – 16%, osób dorosłych do 35. roku – 21%, dorosłych do 55. roku – 6%, a powyżej 55. Roku - 4%.

Analiza szczątków ludzkich pozwoliła na ocenę kondycji zdrowotnej dawnych mieszkańców Zegrza. Zidentyfikowano dość liczną grupę kości noszących ślady zmian o charakterze przeciążeniowym, pozapalnym i pourazowym. Mogą one świadczyć o trudnych warunkach życia tej społeczności, choć są one dość typowe i nie odbiegają od zjawisk notowanych na podobnych cmentarzyskach o długiej chronologii. Dość ciekawy jest przypadek zarejestrowania na czaszce cięcia zadanego ostrym narzędziem, być może szablą. Niewykluczone, że rana ta spowodowała śmierć tego człowieka. Na innym szkielecie odkryto ślady po przeprowadzonej sekcji zwłok.

Artefakty

Badania archeologiczne prowadzone na terenie dawnego cmentarza parafialnego przyniosły wiele znalezisk, które towarzyszyły pochowanym tam osobom. Wśród nich poczesne miejsce zajmują przedmioty związane z kultem – dewocjonalia, czyli przede wszystkim noszone na szyi medaliki. Zwyczaj ich noszenia i wkładania do grobów stał się powszechny w XVII w. Jednym z najstarszych medalików, datowanym na XVII w. i odkrytym w Zegrzu był egzemplarz z przedstawieniem na awersie Matki Boskiej z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów, a na rewersie ze sceną ukrzyżowania. Do ciekawych i jednocześnie rzadko znajdowanych przykładów medalików należą egzemplarze malowane na szkle lub też z przedstawieniem na papierze włożonym między dwa kawałki szkła. Pierwszy rodzaj reprezentuje niewielki medalik z wyobrażeniem Matki Boskiej, a drugi z przedstawieniem postaci kobiecej, prawdopodobnie również Matki Boskiej w towarzystwie krzyża i leżącej czaszki, na rewersie z modlitwą Ave Maria. Całość oprawiono w niezwykle cienką i bogato dekorowaną ramkę, wykonaną prawdopodobnie ze srebra. W podobną, srebrną ramę oprawiony został medalik z fragmentem modlitwy na rewersie napisanej cyrylicą i z Madonną na awersie. Typowy i dość często spotykany przykład XIX-wiecznego medalika pielgrzymkowego lub odpustowego stanowi medalik w formie krzyża z napisem Pamiątka z Częstochowy. Bardzo charakterystyczny jest medalik św. Benedykta z typowym dla tego rodzaju medalików krzyżem i modlitwą egzorcyzmów.

Do kategorii dewocjonaliów zaliczyć trzeba także krzyżyki. Zwyczaj ich noszenia na ziemiach polskich pojawił się w zasadzie wraz z przyjęciem chrześcijaństwa. Wykonywano je głównie z brązu. Najstarsze krzyżyki odkryte w Zegrzu, pochodzą z XVII w. Na XVII lub XVIII w. datujemy tzw. trójlistny krzyżyk maryjny z przedstawieniem wiszącego Chrystusa na jednej stronie, a na drugiej z Madonną z Dzieciątkiem. Pochodzi on z benedyktyńskiego sanktuarium w Mariazell w Austrii. Bardzo ciekawym przykład tego rodzaju dewocjonaliów i jednocześnie rękodzieła ludowego jest kościana figurka Chrystusa.

Do wyjątkowych zabytków pochodzących z zegrzyńskiej nekropoli należą dwa ołtarzyki podróżne. Oba pochodzą z pierwszej poł. XIX w. i zostały wykonane w rosyjskich warsztatach. Jeden, potrójny posiada w części centralnej przedstawienie św. Jerzego na koniu zabijającego włócznią smoka. W części lewej znajdują się dwa przedstawienia. Pierwsze to wyobrażenie wjazdu Jezusa do Jerozolimy i niżej scena Ofiarowania. Po prawej zaś scena Zstąpienia do Otchłani, a poniżej prawdopodobnie scena Przemienienia. Góra ołtarza zwieńczona została ikoną Chrystusa, niżej zaś, być może, sceną Ostatniej Wieczerzy. Całość podtrzymywana jest przez postacie Aniołów. Na ołtarzu zachowały się resztki białej emalii. Drugi, mniejszy ołtarzyk jest dwuczęściowy. Po wewnętrznej stronie mamy przedstawienie ikony Madonny z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii adorowanej przez dwie postacie, a po drugiej stronie wyobrażenie Jezusa (?) w otoczeniu świętych. Na stronie zewnętrznej ołtarza jedna część zawiera ornament floralny, natomiast druga – przedstawienie krzyża. Na ołtarzu przetrwały pozostałości białej i granatowej emalii.

Do wyjątkowych znalezisk należy zachowany częściowo różaniec z paciorkami wykonanymi z kości i brązowymi lub miedzianymi ogniwami.

Kolejną kategorią zabytków pochodzących z cmentarza w Zegrzu są ozdoby i elementy stroju. Najstarszym tego typu zabytkiem jest brązowy kabłączek skroniowy z końca XIII w. W kilku przypadkach zarejestrowano również fakt noszenia pierścionków – obrączek, wykonanych ze stopów miedzi. Szczególnie interesujący jest pierścionek ze skręconych drutów brązowych, który można datować na okres średniowiecza. Dość powszechnym zjawiskiem było składanie do grobów kobiet naszyjników ze szklanych paciorków. Mogły być one wykonane z bezbarwnego, dmuchanego szkła, niektóre były malowane na kolor czerwony. Zdarzały się również egzemplarze z okrągłych szklanych paciorków koloru niebieskiego lub czarne szlifowane. Większość z nich możemy datować na XVIII i XIX w. W części grobów zachowały się także elementy stroju, takie jak sprzączki do pasa, haftki do zapinania gorsetów czy też guziki.

Ostania kategoria zabytków to monety. Większość z nich została znaleziona w warstwie cmentarzyskowej i nie jest możliwe powiązanie ich z konkretnym pochówkiem. Wiele uległo poważnemu zniszczeniu. Jednak ich ilość jest na tyle duża, by wysnuć tezę, że przynajmniej część z nich była składana do grobów intencjonalnie. Przykładem tu może być pochówek, w którym bezpośrednio przy szkielecie odnaleziono boratynkę z 1666 r. Ciekawym znaleziskiem, tym razem pochodzącym z przestrzeni między grobami, jest denar koronny Kazimierza Jagiellończyka. Do kategorii numizmatów zaliczyć trzeba także unikatowy ciężarek monetarny służący do sprawdzania prawidłowej wagi złotych, angielskich monet – nobli. Został on wykonany w 1612 r. w amsterdamskim warsztacie Guilliama de Neve. Jego funkcjonowanie w Zegrzu pozostaje dla nas jak dotąd zagadką.

Wirtualne spacery przygotowane przez:
Reddog Systems (strona internetowa)
Aleksandra Wysokińska (zdjęcia sferyczne)