De Profundis... Archeologia ziem powiatu legionowskiego

Pradzieje człowieka zostały podzielone na epoki. Ich nazwy pochodzą od podstawowych surowców jakie były wykorzystywane przez ludzi na przestrzeni wieków. Najstarszą, epokę kamienia dzielimy na paleolit – starsza epoka kamienia; mezolit – środkowa epoka kamienia oraz neolit – młodsza epoka kamienia.

Na Mazowszu pierwsi osadnicy pojawili się schyłku paleolitu (ok. 10 tysięcy lat przed Chr.). Pokryty wówczas tundrą obszar Niżu Polskiego zamieszkiwali łowcy reniferów, którzy wędrowali za stadami zwierząt. Ludność koczującą wówczas na terenie Mazowsza archeolodzy określają umowną nazwą kultura świderska. Społeczność ta mieszkała w krytych skórami oraz gałęziami szałasach i ziemiankach, w których centralne miejsce zajmowało palenisko - niezbędne do przeżycia w zimnym klimacie końca plejstocenu. Myśliwi posługiwali się harpunami z poroża renifera oraz ostrzami krzemiennymi.
Z krzemienia wytwarzali różnorodne groty strzał oraz wyspecjalizowane narzędzia do obróbki skór i mięsa, głównie tzw. rylce i drapacze.

W widłach Wisły i Narwi, na wydmach zachowały się dość liczne ślady pobytu tych ludzi. Charakterystycznymi przedmiotami, wytwarzanym przez tę ludność, był tzw. liściaki – krzemienne groty. Z tego czasu, z Mazowsza, pochodzą znaleziska przedmiotów wykonanych z krzemienia czekoladowego
i świeciechowskiego. Materiał te nie były pozyskiwane na terenie Mazowsza. Importowano je z Gór Świętokrzyskich (krzemień czekoladowy) i z okolic Annopola (krzemień świeciechowski).

W środkowej epoce kamienia – mezolicie, która trwała w przybliżeniu od 9 tys. przed Chr. do 5 tys. przed Chr., dochodzi do ocieplenia klimatu. Tundra ustąpiła miejsca lasom, a renifery odeszły na północ. Żyjące w lasach żubry, tury, dziki, niedźwiedzie, łosie, sarny i jelenie nie podejmowały sezonowych wędrówek. Stałe zaplecze żywnościowe i łagodniejszy klimat pozwoliły myśliwym na długotrwały pobyt w jednym miejscu. Doskonalono techniki łowieckie, coraz większe znaczenie zyskiwało rybołówstwo. W tym czasie zaczęto zakładać osiedla, które zamieszkiwano przez kilka sezonów. W dalszym ciągu posługiwano się narzędziami krzemiennymi. Stają się one jednak coraz mniejsze. Archeolodzy często odkrywają zbrojniki do strzał w kształcie: trójkątnym, trapezowatym i rombowatym.

Na terenach naszego powiatu zarejestrowano kilkanaście stanowisk archeologicznych, które funkcjonowały w mezolicie. Najsłynniejsze zlokalizowane było w Komornicy. Od nazwy tej miejscowości pochodzi termin kultura komornicka. Osadnictwo tej kultury obejmowało swym zasięgiem większość ziem polskich oraz Białorusi i Ukrainy. Zabytkami charakterystycznymi dla tego ugrupowania kulturowego były: tylczaki i półtylczaki typ Komornica, a także zbrojniki w kształcie trójkąta równoramiennego.

W młodszej epoce kamienia, neolicie, nastąpiły zasadnicze zmiany w sposobach gospodarowania. Podstawowym źródłem pozyskiwania żywności stała się uprawa ziemi i hodowla zwierząt. Początkowo uprawy miały charakter ogrodowy, a niewielkie poletka obrabiano ręcznie przy pomocy motyk, wykonywanych z kości, rogu lub kamienia. Dopiero później, dzięki wypalaniu lasów, pozyskiwano większe połacie ziemi i stosowano radło zaprzężone w woły. Uprawiano żyto, pszenicę, jęczmień, proso, a także groch, soczewicę i len. Hodowano głównie krowy i świnie, rzadziej kozy i owce. Na początku neolitu udomowiono psa, a pod koniec tej epoki również konia. Powszechna stała się umiejętność lepienia naczyń glinianych oraz polerowania wyrobów kamiennych i krzemiennych – siekier, toporów, cioseł i motyk. Z kości i rogu wykonywano oszlifowane drobne narzędzia: igły, szydła i dłuta. Dla uzyskania odpowiedniego rodzaju krzemienia eksploatowano jego złoża kopalne.

Pierwsi rolnicy przywędrowali na tereny ziem polskich z obszarów naddunajskich i osiedlali się w rejonach o najżyźniejszych glebach. W widłach Wisły i Narwi, gdzie dominują grunty nieurodzajne, znajdują się tylko nieliczne ślady pobytu społeczności neolitycznych. M.in. w Kosowie, koło Nowego Dworu Mazowieckiego odkryto grób związany z kulturą amfor kulistych. Ludność tej kultury na Mazowszu pojawiła się w połowie 3 tys. przed Chr. Trudniła się przede wszystkim hodowlą bydła i świń. Swoich zmarłych społeczność ta chowała w grobach skrzynkowych, zbudowanych z bloków kamiennych. Ciało zmarłego układane było w pozycji skurczonej na boku. W grobach umieszczano naczynia gliniane, narzędzia krzemienne i ozdoby. Natomiast w Zegrzu natrafiono na kilkadziesiąt fragmentów ceramiki, które mogą być śladem osady kultury amfor kulistych. W Nieporęcie i Radzyminie odkryto natomiast ślady osadnictwa kultury ceramiki sznurowej. Nowa ludność napłynęła na Mazowszu w końcu 3 tys. przed Chr. i na początku 2 tys. przed Chr. Społeczność ta, podobnie jak ich poprzednicy, zajmowała się głównie hodowlą bydła, owiec, kóz. Nie zakładała stałych osiedli, a swoich zmarłych chowała w grobach umieszczanych pod kurhanami lub na cmentarzyskach płaskich.

Epoka brązu na obszarze Mazowsza zaczęła się około XVI wieku przed Chr., z kilkusetletnim opóźnieniem w stosunku do południowo-zachodnich ziem Polski. Były to czasy, w których ludność coraz powszechniej zaczęła używać pierwszego metalu zdatnego do wyrobu narzędzi, broni i ozdób – brązu, będącym stopem miedzi i cyny. Przejście od epoki kamienia do epoki brązu następowało na drodze powolnych przemian. Brąz nie wyparł tradycyjnych, łatwo osiągalnych surowców: kamienia, krzemienia, kości i rogu. Aż do około połowy VII wieku p.n.e., gdy i na tereny położone na wschód od Wisły zaczęły napływać pierwsze przedmioty z żelaza, co dało początek nowej epoce, wyroby brązowe były rzadkością. Na wschodnim Mazowszu i Podlasiu metalurgia brązu rozwinęła się w pełni dopiero we wczesnej epoce żelaza. W V wieku p.n.e. w miejscowych warsztatach wytwarzano zestawy efektownych ozdób, a wśród nich masywne, pięknie zdobione nagolenniki.

W początkach epoki brązu wschodnią część ziem polskich zamieszkiwała ludność określana jako kultura trzciniecka. W widłach Wisły i Narwi ślady pobytu niewielkich grup tej ludności spotyka się na wydmach, w pobliżu rzek i strumieni. W małych, krótkotrwałych osadach lub obozowiskach znajduje się głównie rozbite naczynia gliniane i drobne wyroby krzemienne. Ludność ta zajmowała się hodowlą zwierząt, łowiectwem, rybołówstwem, zbieractwem, a na niewielką skalę uprawą ziemi. Ślady osadnictwa tej społeczności dość licznie rejestrowane są na terenie naszego powiatu. Wśród znalezisk dominują ułamki ceramiki. Odkryto je m.in. w Legionowie. Natomiast w Wieliszewie natrafiono na fragment brązowego sztyletu z pojedynczym żeberkiem.

Od około XII wieku przed Chr. ziemie polskie i obszary ościenne zasiedliły rolniczo-hodowlane ludy określane mianem kultury łużyckiej. Ich osadnictwo trwało tu nieprzerwanie przez ponad tysiąclecie. Powszechne stało się wówczas spalanie zwłok. Zebrane ze stosu pogrzebowego szczątki wsypywano do naczynia glinianego – popielnicy, którą później zakopywano w ziemi. Niekiedy zmarli wyposażani byli w niewielkie naczynia zwane przystawkami oraz osobiste ozdoby i części stroju. Na przebadanych w nieznacznym stopniu osadach w Nieporęcie, Michałowie-Reginowie, Józefowie i Łajskach odkryto jamy gospodarcze z ceramiką i półziemianki.

Od V/IV wieku przed Chr. w okolicach Warszawy pojawiła się ludność nazywana od typowej formy pochówku kulturą grobów kloszowych. Groby składały się z nakrytej misą popielnicy, którą osłaniano, jak kloszem, dużym naczyniem glinianym odwróconym często do góry dnem. Naczynia – klosze często posiadały karbowany wylew oraz były zdobione plastyczną listwą. Ponadto w grobach znajdowane są drobne przedmioty brązowe i żelazne tj. nożyki i przybory toaletowe. Cechą charakterystyczną jest występowanie na cmentarzyskach grobów zwierzęcych: bydła, koni i świń. W niektórych grobach ludzkich także występują fragmenty kości zwierzęcych. Na ziemi legionowskiej odkryto kilka cmentarzysk kloszowych. Do najlepiej rozpoznanych należy nekropola w Wieliszewie. Częściowo przebadane są cmentarzyska w: Janówku Pierwszym, Stanisławowie Pierwszym oraz osady w tej samej miejscowości i w Nieporęcie.

Pierwszą kulturą w pełni rozwiniętej epoki żelaza była kultura przeworska. Osadnictwo tej kultury zaczęło rozwijać się w II w przed Chr. i przetrwało w tej części Mazowsza do około poł. II w po Chr. Ludność ta trudniła się przede wszystkim rolnictwem, hodowlą bydła, rybołówstwem i myślistwem. Osady zapewniały swoim mieszkańcom żywność oraz dostarczały przedmioty niezbędne do codziennego funkcjonowania. Wyrabiano tu narzędzia, broń, ubrania, ceramikę.

Ludność kultury przeworskiej swoich zmarłych chowała na cmentarzyskach ciałopalnych. Ciało zmarłego palono na specjalnie przygotowanym stosie. Pozostałości takich konstrukcji – ustryn odkrywane są dość rzadko na terenie cmentarzysk. Jedną z nich odkryto na legionowskiej nekropolii. Świadectwo ich istnienia stanowią dość duże i głębokie jamy wypełnione warstwami spalenizny, zawierającymi liczne węgle drzewne, fragmenty ceramiki, drobne pozostałości kości oraz pojedyncze zabytki metalowe. Następnie spalone szczątki wsypywano do glinianych naczyń lub bezpośrednio do jam grobowych. Czasami składano je także w pojemnikach organicznych – w sakiewkach, workach, skrzynkach, na co wskazuje ułożenie kości w grobie. Liczba pozostałości kostnych odkrywana w obiektach jest różnorodna, z czego można wnioskować, że nie wszystkie kości po spaleniu zsypywano do grobu. Niekiedy są to pojedyncze, silnie przepalone fragmenty, a czasami natomiast jest ich na tyle dużo, że antropolog może podjąć próbę określenia płci i wieku zmarłego.

W grobach męskich, oprócz ceramiki, najczęściej znajdowane są elementy uzbrojenia np. groty włóczni, miecze, metalowe elementy tarczy. Broń, jej rodzaj i ilość z pewnością wyznaczała pozycję wojownika w społeczności. Pozwala również na wyciąganie różnorakich wniosków dotyczących np. metod i techniki walki, struktury społecznej czy wreszcie ówczesnej technologii i szlaków handlowych. Niekiedy w grobach męskich odkrywane są też narzędzia – nożyce, obcęgi, pilniki, kowadełka czy też przedmioty codziennego użytku takie jak brzytwy czy narzędzia toaletowe. Często przedmioty te, a szczególnie broń, były rytualnie niszczone – gięte oraz łamane. Takie zabiegi „uśmiercania” przedmiotów, które służyły za życia zmarłemu, spowodowane były najprawdopodobniej nieznanymi nam wierzeniami ludności kultury przeworskiej. Zwyczaj ten, jak również samo wkładanie broni do grobów, został przejęty z tradycji pogrzebowej Celtów.

Zarówno w grobach męskich, jak i kobiecych znajdowane są zapinki, używane do spinania szat oraz sprzączki stanowiące część pasa. W grobach męskich były to z reguły fibule żelazne a w kobiecych brązowe. Zabytki te zmieniały swoją formę na przestrzeni czasu, dzięki czemu można w miarę dokładnie określić, kiedy zmarła osoba została pochowana. Metalowe elementy odkrywane na cmentarzyskach stanowiły tylko niewielką część darów grobowych. Ze względu na stosowany obrządek pogrzebowy – ciałopalenie, całkowitemu zniszczeniu ulegały tkaniny, drewno, skóry czy bursztyn.

Po wycofaniu się ludność kultury przeworskiej na jej miejsce napłynęła z północy ludność kultury wielbarskiej, która identyfikowana jest z Gotami. Stosowali oni zarówno kremację, jak i inhumację. Nie umieszczali w grobach elementów uzbrojenia oraz przedmiotów wykonanych z żelaza. Osadnictwo kultury wielbarskiej zanika w V wieku po Chr. Następuje wówczas załamie i rozrzedzenie sieci osadniczej. Dopiero w kolejnych stuleciach rejestrowane są znaleziska wiązane ze Słowiańskimi osadnikami.

Najstarsze ślady osadnictwa słowiańskiego, bo już z VI w., poświadczone są z terenu wokół Wieliszewa. Odkryto tam osadę, na której w obiektach znaleziono fragmenty ręcznie lepionych naczyń określanych jako ceramika praska. Rozwój osadnictwa wczesnośredniowiecznego nie był jednak intensywny. Z XI wieku znamy niewielkie cmentarzysko szkieletowe z Nieporętu oraz przede wszystkich grodzisko z Serocka. Z tego samego okresu i nieco późniejsze znane są niewielkie osady z Nieporętu i Legionowa.

W źródłach pisanych Serock został wymieniony już w 1065 roku. Niewątpliwie stanowił jeden z ważniejszych książęcych grodów mazowieckich jako ośrodek administracyjny państwa piastowskiego. Jego położenie sprzyjało także rozwojowi handlu. Wśród licznych znalezisk są przedmioty, które trafiły tu z dalekich stron: np. dirhem arabski wybity w Uzgand w Turkiestanie na przełomie 1005/06 roku i używany jako zawieszka, bałtyjska zapinka zoomorficzna i podkowiasta czy wreszcie przęślik z łupku wołyńskiego. Przyczyny upadku grodu pozostają jak dotąd niewyjaśnione. Na terenie grodziska odkryto późniejsze, najprawdopodobniej średniowieczne, cmentarzysko.

W pierwszej połowie XVI wieku ziemie książąt mazowieckich stały się integralną częścią Królestwa Polskiego a zamek w Warszawie został jedną z oficjalnych siedzib królewskich. Jednak dopiero po 1596 roku, kiedy to Zygmunt III Waza przeniósł swą główną siedzibę na zamek warszawski, miasto stało się najważniejszym ośrodkiem życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego.

Prawdopodobnie około roku 1619 król Zygmunt III Waza wybudował w Nieporęcie drewniany dwór myśliwski. Do wyboru tego miejsca przyczyniło się jego położenie blisko Warszawy, wśród dużych kompleksów leśnych stanowiących pozostałości puszczy mazowieckiej. Z dworu korzystali wszyscy trzej władcy dynastii Wazów, a szczególnie często mieszkał tu Władysław IV i Jan Kazimierz. Użytkowany był do XVIII w. Najstarszym źródłem jest opis dworu sporządzony przez francuskiego dyplomatę Jeana Le Laboureura z 1647 roku.

Dwór w Nieporęcie był miejscem, gdzie kwitło życie kulturalne. Odbywały się tu liczne przedstawienia teatralne. Dwór stanowił także schronienie króla i dworu przed „morowym powietrzem” nawiedzającym Warszawę. Tutaj też Jan Kazimierz oczekiwał na informację o swojej elekcji a miejsce to nazywał swoim Tusculum.