Czas próby… Historia legionowskich Kolumbów
Wydana przez Muzeum Historyczne w Legionowie, książka „Czas próby… Historia legionowskich Kolumbów” autorstwa Bronisławy Romanowskiej-Mazur – Honorowego Obywatela Miasta Legionowo – ukazała się po raz pierwszy w 2010 r. (jej wydanie drugie, poprawione wyszło w 2014 r.).
Ponad 500-stronicowy tom podzielony został na pięć części: Wspomnienia, Struktury i wykazy personalne, Noty biograficzne, Miejsca i znaki pamięci oraz Indeksy i spisy. Rozpoczyna go zarys dziejów Legionowa do 1939 r. według prof. dr. hab. Wojciecha Morawskiego w artykule pt. Genius Loci. Publikacja zawiera liczne wspomnienia wraz z tłem historycznym do przedstawianych wydarzeń. Znajdziemy tu dzieje legionowskich szkół powszechnych od momentu ich powstania do czasu okupacji hitlerowskiej i związanych z nimi organizacji, takich jak PCK, Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Liga Morska i Kolonialna, Związek Harcerstwa Polskiego. Swoimi wspomnieniami związanymi z Legionowem dzielą się m.in. prof. Tadeusz Gołębiewski, Zofia Kisielewicz, Bogusława Wilcz, Feliks Pędrycz, Zdzisław Gleń, Hanna Gleń, Bożena Góralczyk-Piątek. Rozdział o wojnie oparty został na opracowaniach przygotowywanych przez Wiesława Budkiewicza, a strony poświęcone konspiracji zawierają wspomnienia żołnierzy AK, przekazane m.in. przez Zygmunta Duchnowskiego, Jerzego Lachowicza, Wiktora Rzecznika, Zenona Wojciechowskiego, Krystynę Kucharczyk-Brzezińską, Lucynę Wojciechowską, Helenę Sołtan.
Praca B. Mazur podparta została opracowaniami dr. Jacka Zygmunta Sawickiego Obroża oraz materiałami Mieczysława Smereka, Edwarda Dietricha i Stanisława Górnego z lat 1964-1966, pochodzącymi z Archiwum VII Obwodu Armii Krajowej „Obroża”. Źródłem informacji były również artykuły historyczne z prasy lokalnej autorstwa Andrzeja Paszkowskiego oraz jego książka Walczyli za wolność.
Dużo miejsca poświęcono nauczaniu i nauczycielom legionowskiego tajnego gimnazjum i liceum, znajdziemy tu historię Gimnazjum Kupieckiego przy ul. Kopernika, wspomnienia wychowanków szkoły, spis wychowawców oraz uczniów poszczególnych klas tajnego gimnazjum i liceum w ostatnim roku szkolnym 1943/44. Rozdział ten to efekt współpracy autorki książki z prof. Wandą Tomczyńską i jej siostrzenicą Marią Orzeszkowską-Klimkiewicz z lat dziewięćdziesiątych.
Kolejne stronice dostarczają informacji na temat tajnych drużyn harcerskich organizowanych w czasie wojny na terenie Legionowa, Jabłonny, Chotomowa, Wiśniewa, Nieporętu, Zegrza, a także Sodalicji Mariańskiej Młodzieży Żeńskiej w Legionowie.
W publikacji przedstawiono strukturę organizacyjną sztabu I Rejonu VII Obwodu „Marianowo-Brzozów”, wraz z dowódcami poszczególnych batalionów i kompanii, oraz sylwetki wielu działaczy konspiracji. Znajdziemy tu relacje z wydarzeń 1944 r. na terenie Legionowa, w okresie od 28 lipca do 3 października, informacje o prześladowaniach, do jakich doszło po zakończeniu walk powstańczych i dziejach legionowskiego harcerstwa i żołnierzy AK w czasach stalinowskich i PRL. Przedstawiona skrótowo działalność kombatancka powstała na podstawie rocznych sprawozdań Koła nr 1 Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej oraz Stowarzyszenia Szarych Szeregów w Legionowie z lat 1990-2007.
W książce w licznych spisach i tabelach umieszczono m.in. dane na temat struktur organizacji I Rejonu, wykazy personalne dotyczące AK, tajnego nauczania, drużyn harcerskich konspiracyjnego Hufca „Rój-Tom”, poległych w walkach powstańczych, poddanych represjom politycznym żołnierzy AK I Rejonu, wykaz podziemnych organizacji młodzieżowych drugiej konspiracji. Ponadto znajdujemy tu 163 noty biograficzne osób będących bohaterami publikacji. Na końcu – opisy miejsc pamięci, wraz z wykazem ich powstawania w układzie chronologicznym, a także indeks osobowy, ułatwiający wyszukiwanie konkretnych nazwisk. Opracowanie zawiera wiele niepublikowanych przedtem zdjęć.
